شرکای کمتر، وابستگی بیشتر

خاص بودن وضعیت تجارت خارجی ایران در ماه‌های اخیر چه بسا به ساده‌گی با محدودیت‌های ایجاد شده در انتشار اطلاعات آن قابل توضیح باشد. تحریم‌های اقتصادی و احتمالا پیامدهای ماجرای دلارهای ۴۲۰۰ تومانی (به ادعای دیوان محاسبات کشور تا آذر ماه ۱۳۹۸، خریداران ۸.۴ میلیارد دلار از ارزهای ۴۲۰۰ تومانی، آن را صرف واردات نکرده اند) باعث شده تا برخلاف سال‌های پیشین، جزئیات اطلاعات تجارت خارجی ایران در سال ۱۳۹۸، بیشتر از چهار ماه پس از پایان سال هم منتشر نشود. بر اساس روال همیشگی، جزییات ارزش، نوع و وزن کالاهای وارد و صادر شده از همه گمرکات کشور، در بهار سال آینده اعلام می‌شد.

از یک سو احتمالا همانگونه که اطلاعات مربوط به فروش نفت به خاطر نگرانی از مجازات طرف‌های تجاری ایران در چارچوب تحریم‌ها محرمانه شده، جزییات اطلاعات تجارت غیرنفتی هم پنهان نگه داشته شده است. از سوی دیگر هم انتشار اطلاعات تجاری و همچنین ارزهای تخصیص‌یافته – با نرخ یک چهارم بازار آزاد- این امکان را برای ناظران بوجود می‌آورد که دریابند کدام دریافت‌کنندگانِ ارز، از انجام تعهد خود سرباز زده و احتمالا ارزِ ارزان را صرف امور دیگری کرده‌اند. با این وجود، اطلاعاتی که رییس کل گمرک ایران از تجارت کشور در سال ۱۳۹۸ بیان کرده نشان می‌دهد که ایران از نظر تجاری در سال گذشته به دو معنی منزوی‌تر شده است: هم حجم کلی تجارت خارجی کاهش یافته و هم سهم تعداد اندکی از طرف‌های تجاری ایران افزایش پیدا کرده است.

روندِ نزولیِ همبسته با تحریم

روند صادرات غیرنفتی از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۰ به مدت ۱۴ سال یکسره در حال رشد بوده و خالص صادرات طی این مدت از حدود چهار میلیارد دلار به بیش از هشت برابر یعنی حدود ۳۴ میلیارد دلار رسیده است. البته قیمت نفت هم در این بازه رشد داشته و باعث می‌شده تا دولت بتواند هم نهاده‌های وارداتی کالاهای صادراتی را با قیمت مناسب تامین کند، هم انرژیِ ارزان در اختیار تولیدکنندگان قرار دهد، و هم با پرداخت جایزه، صادرات را تشویق کند. در عین حال روابط بین المللی ایران در وضعیت تقریبا پایداری قرار داشته و از تنش هایی مثل جنگ در دهه ۱۳۶۰ و تحریم در دهه ۱۳۹۰ خبری نبوده است. این روند در سال ۱۳۹۱ با آغاز اجرای تحریم صنعت نفت و بانک مرکزی معکوس شد. رشد صادرات (نسبت به سال قبل) در سال های ۹۱ و ۹۲ منفی بود و در سال ۹۳ همزمان با تفاهم موقت ایران و کشورهای ۵+۱، صادرات ایران نسبت به سال قبل ۱۶ درصد بالا رفت. البته گشایش ایجاد شده اثر خود را بر واردات با شدت بیشتری نشان داد و نسبت واردات به صادرات در آن سال با شدت بیشتری نسبت به سال‌های قبل رشد کرد.

سال بعد از آن اما (سال ۹۴)، با سقوط سی درصدی قیمت نفت، صادرات دوازده درصد افت داشت. با این وجود، رفعِ محدودیت‌های مالی و تجاری در نتیجه انعقاد معاهده هسته‌ای برجام ،اثر خود را در درآمد صادراتی سال های ۹۵ و ۹۶ با دو سال رشد پیاپی در مجموع ۴۴ درصدی نشان داد. صادرات در این دو سال از ۳۳ به ۴۷ میلیارد دلار رسید.

همبستگی زیاد میزان صادرات با تحریم‌های اقتصادی بار دیگر با خروج ایالات متحده از برجام و  بازگشت تحریم‌ها اثر خود را نشان داد و رشد منفی ۵ درصدی در سال ۹۷ و  منفی هفت درصدی سال ۹۸ باعث شد تا صادرات ایران به حدود ۴۱ میلیارد دلار یعنی عددی کمتر از سال ۹۵  عقبگرد کند.

علاوه بر این قیمت واحد کالاهای صادراتی ایران هم طی یازده سال منتهی به ۹۸، حدود ۳۵ درصد ارزان‌تر شد و از متوسط ۴۶ سنت در هر کیلو (سال ۸۸) به ۳۰ سنت در سال ۹۸ رسید.  این در حالی بود که ارزش دلار (در بازارهای جهانی) هم طی این مدت ۱۹ درصد کم شده بود و برای حفظ قیمت هر کیلو کالای صادراتی ایران در حد سال ۸۸، باید کالاهای ایران به نرخ ۵۵ سنت در هر کیلو یعنی ۸۳ درصد، بیش از آنچه در واقعیت اتفاق افتاد به فروش می‌رفت. چنانچه این کاهش ارزش دلار، کاملا در کالاهای وارداتی خود را بازتاب داد و ارزش هر کیلو کالای وارد‌شده، از یک دلار و شش سنت در سال ۸۸ به یک دلار و ۲۳ سنت در سال ۹۸ رسید.

انزوای تجاری ایران

روند انزوای تجاری ایران در سال ۱۳۹۸ هم ادامه پیدا کرد. در این سال کالاهای ایران به ۱۲۸ کشور صادر شد که این رقم ۱۹ کشور کمتر از سال ۱۳۹۷ و ۳۴ کشور کمتر از یازده سال قبل از آن یعنی سال ۱۳۸۸ است.

اتفاق معنادارتر در طی سالیان اخیر همچنین، کم شدن تعداد کشورهایی بود  که مشتری ۸۰ درصد مجموع کالاهای صادر شده توسط ایران بودند. هشتاد درصد صادرات غیرنفتی ایران در سال ۱۳۸۰، توسط بیست و سه کشور خریداری می‌شد. این رقم در سال ۱۳۸۸ به هیجده کشور و در سال ۱۳۹۷ به هشت کشور (به ترتیب چین، عراق، امارات، افغانستان، کره جنوبی، ترکیه، هندوستان و پاکستان) تقلیل داده شده است. در سال ۱۳۸۸، کشورهای بلژیک، ایتالیا، سوریه، آذربایجان، اندونزی، ژاپن، ترکمنستان، آلمان، روسیه و هلند هم در لیست کشورهایی قرار داشتند که هشتاد درصد صادرات ایران را شامل می‌‌شدند.

در واقع صادرات ایران  طی ۱۸ سال، ۶۱ درصد انحصاری‌تر شده و وابستگی تجاری ایران به هشت مقصد اول صادراتی در سال ۹۷، معادل وابستگی ایران به بازارهای هیجده کشور در سال ۸۸ و بیست و سه کشور در سال ۸۰ بوده است. با توجه به اینکه در سال ۹۸، آمار مجموع صادرات ایران به تنها ۵ کشورِ اول، منتشر شده و مجموعا ۷۴ درصد از کل صادرات را در بر می‌گیرد و از آنجا که سهم پنجمین کشور (افغانستان) حدود ۶ درصد است، به احتمال قوی با اضافه شدن کشورهای ششم یا هفتم (احتمالا هند و کره جنوبی)، پیش‎بینی می‌شود تنوع خریداران سبد صادراتی ایران باز هم کمتر و هشتاد درصد آن به شش یا هفت کشور فروخته شود.

کم شدن تعداد خریداران عمده محصولات ایران با محدودیت‌های تحریمی هم همبستگی نشان می‌دهد. نزول تعداد شرکای تجاری ایران از اواخر دهه ۸۰ با محدودیت های تحریمی آغاز شده و روند آن آن با برداشته‌شدن بخش زیادی از تحریم‌ها در سال ۱۳۹۵ هم تغییر نکرده است. در واقع بازارهای صادراتی از زمان شروع تحریم‌های هسته‌ایی، انحصاری‌تر شده‌اند، کم شدن محدودیت‌ها اثری بر تنوع آنها نگذاشته و ایران از نظر بازرگانی در روندی خطی به صورت مدام منزوی‌تر می‌شود.

نکته دیگر در بررسی روند صادرات و واردات ایران بین سال‌های ۸۸ تا ۹۸، افزایش نقش کشورهای روسیه و چین است. واردات ایران از روسیه در سال ۱۳۸۸برابر با ۸۹۷ میلیون دلار بود که این کشور را در رتبه چهاردهم قرار می‌داد. این رقم در سال ۱۳۹۷ به ۱۳۴۳ میلیون دلار رسیده و روسیه را به جایگاه  هشتمین واردکننده به ایران رسانده است.

همچنین چین که در سال ۱۳۸۸ و با فاصله بسیار زیاد نسبت به امارات عربی متحده، دومین کشور وارد کننده کالا به ایران بود (۴۸۳۹ میلیون دلار و تقریبا برابر با یک‌سوم کل واردات از کشور امارات)، از سال ۱۳۹۳، به اولین واردکننده به ایران تبدیل شده است. واردات چین به ایران در سال ۱۳۹۷ برابر با ۱۰۳۱۵ میلیون دلار و یک‌ونیم برابر واردات از کشور امارات عربی متحده است. به طور متوسط از سال ۱۳۹۳ تا سال ۱۳۹۸، یک چهارمِ کلِ واردات ایران توسط کشور چین تامین شده است.

وضعیت تراز تجاری ایران (ارزش دلاری صادرات غیر نفتی منهای واردات) طی سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۸، اندکی بهبود داشته است. از میان بیست و هفت کشوری که طی این سال‌ها مبادلات تجاری بیشتری با ایران نسبت به کشورهای دیگر داشته‌اند (یعنی سهم واردات یا صادرات آنها بیشتر از کشورهای دیگر بوده است به اضافه کشور آمریکا) در سال ۱۳۸۸، تراز تجاری ایران با ۲۳ کشور منفی بود. ایران تنها در مقایسه با ۵ کشور، صادراتی بیشتر از واردات داشت (پاکستان، اندونزی، آذربایجان، سوریه، افغانستان و عراق). در سال ۱۳۹۷، تراز تجاری ایران با ۱۸ کشور از این ۲۸ کشور منفی بوده است. علاوه بر پنج کشور فوق، مصر، عمان، تایلند، کره جنوبی و ترکمنستان هم از جمله کشورهایی هستند که تراز تجاری ایران با آنها در این سال مثبت است. ضمن اینکه از منظر ارزش دلاری، تراز منفی تجاری ایران با کشورهای صدر لیست هم کم شده است. در سال ۱۳۸۸، تراز تجاری ایران با امارات عربی متحده، منهای ۱۳۲۷۲ دلار و با کشور آلمان، منهای ۴۳۳۴ میلیون دلار بود. در سال ۱۳۹۷، تراز تجاری ایران با این دو کشور به ترتیب منهای ۶۱۲ و منهای ۲۲۱۸ میلیون دلار گزارش شده است.

در نمودارهای زیر می‌توانید وضعیت تجاری ایران را به تفکیک صادرات، واردات و تراز تجاری با بیست و هشت کشور (بیست و هفت کشوری که ایران بیشترین رابطه صادرات و واردات با آنها را دارد به اضافه کشور آمریکا) مشاهده کنید. همچنین در این لینک نمودارهای کامل‌تری برای بررسی بیشتر قرار داده شده است.

نکته مهم دیگر، نقش فزاینده کشور چین است. این کشور از سال ۱۳۹۳ به جمع سه کشور اول که تراز تجاری ایران با آنها منفی است پیوسته و طی سال‌های ۹۵ و ۹۶، اولین کشور از لحاظ رتبه منفی تراز تجاری ایران در مقایسه با سایر کشورها را به خودش اختصاص داده است.

کرونا، متغیر محدود کننده جدید

شیوع کرونا از ابتدای اسفندماه ۱۳۹۸ در ایران اثر بسیار شدیدتری -بیش از دوبرابر- بر کاهش صادرات ایران نسبت به واردات داشته است. این وضعیت نتیجه آمیخته‌یی از دو واقعیت است. یکی اینکه سخت‌گیری خریداران محصولات ایرانی در انسداد مرزها و کاهش مبادلات بر اثر کرونا بیش از ایران بوده و در عین حال ترکیب کالاهای وارداتی ایران را هم، اقلام ضروری‌تری از اقلام صادراتی آن تشکیل داده‌اند.

به این ترتیب کرونا امکان خرید از ایران را دو برابر بیشتر از امکان فروش کالا به ایران محدود کرده است. عملکرد تجارت خارجی اسفند گذشته نشان می‌دهد درحالیکه ۲.۷ میلیارد دلار کالا به بازارهای هدف صادر شده، ۴.۳ میلیارد دلار کالا به کشور وارد شده است. بنابراین تراز تجاری اسفندماه منفی ۱.۶ میلیارد دلار بوده است. این در حالی است که کل مابه‌التفاوت صادرات و واردات کشور در سال ۹۸، منفی ۲.۳۶ میلیارد دلار بوده است. یعنی ۶۸ درصد کسری تراز تجاری فقط در ماه اسفند و همزمان با شیوع کرونا رخ داده است. استمرار بحران کرونا و البته تشدید تحریم‌ها، واردات ایران را در دو ماهه اول سال جاری حدود ۲۶.۷ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش داده و صادرات غیر نفتی را هم نصف کرده است. نکته مهم اینکه تعداد کشورهای خریدارِ ۸۰ درصد کالای ایران طی این مدت از احتمالا هفت کشور در سال ۹۸ به پنج کشور در فروردین و اردیبهشت ۹۹ تنزل کرده و ۸۱ درصد صادرات ایران تنها به چین، عراق، امارات، افغانستان و ترکیه بوده است که این به معنی شکستن شدن رکورد انحصار، و وابسته شدن بیش از پیش درآمد ارزی ایران به این پنج کشور است.