دام توسعه و ارتباطات در ایران

شاخص توسعه ارتباطات در ایران (IDI) لزوما بیانگر دسترسی شهروندان عادی به مزایای فن‌آوری اطلاعات نیست و مطابق یک فرضیه قابل بررسی، به شدت به وضعیت صنعتی بودن مناطق مختلف ایران بستگی دارد. در عین حال، شاخص توسعه ارتباطات در ایران به لحاظ عملی یک شاخص انحرافی است. این حاصل نتایجِ تحقیقی است که ما در مورد وضعیت ارتباطات در ایران با تمرکز بر نرخ شاخص توسعه ارتباطات (IDI) انجام دادیم.

برای شروع کار بگذارید وضعیت شاخص توسعه ارتباطات (IDI) در ایران را بررسی کنیم. شاخصی که به صورت تجمعی بر اساس متغیرهایی مانند دسترسی به تلفن ثابت و همراه، خانوارهای دارای کامپیوتر و اینترنت و موارد مشابه به عنوان ابزاری جهت سنجش میزان توسعه یک جامعه اطلاعاتی به کار می‌رود.

طبقه‌بندی استان‌ها بر اساس شاخص توسعه ارتباطات

همانطور که در نقشه زیر نشان داده شده است، ایران از منظر این شاخص به چهار گروه یا خوشه قابل تقسیم است. مناطق مرکزی ایران با رنگ سبز (استان‌هایی مانند تهران، قم، اصفهان، فارس یا یزد) در رده اول قرار دارند. دو استان سیستان و بلوچستان و خراسان شمالی در طبقه آخر قرار می‌گیرند و سایر استان‌ها هم در طبقه‌های میانی این رتبه‌بندی قرار دارند؛ از جمله استان‌هایی مانند خوزستان یا بوشهر که مطابق این طبقه‌بندی در طبقه یا خوشه دوم قرار گرفته‌اند.

اما سئوالی که اینجا منطقا می‌تواند مطرح شود این است که تا چه حد این شاخص توسعه ارتباطات (IDI)، با وضعیت دسترسی شهروندان عادی به مزایای ارتباطی و فن‌آوری اطلاعات همخوانی دارد؟ به عبارت بهتر آیا اگر شاخص توسعه ارتباطات در یک استان نسبت به استان‌های دیگر بالاتر است، شاخص‌های دیگر ارتباطی مانند دسترسی شهروندان استان به اینترنت پرسرعت هم در مقایسه با سایر مناطق کشور بالاتر ست؟

برای بررسی این موضوع متغیرهای مختلفی که به صورت بالقوه می‌توانند به عنوان متغیرهای توسعه ارتباط و فن‌آوری اطلاعات در نظر گرفته شوند را در نظر می‌گیریم. این متغیرها مواردی چون ضریب نفوذ اینترنت پرسرعت، دسترسی به کامپیوتر در محل زندگی، تلفن خانگی، تلفن همراه و موارد مشابه را شامل می‌شوند. پس از بررسی متغیرهای مختلف، در نهایت ما دو متغیر را انتخاب کردیم. متغیر اول، نرخ خانوار با دسترسی به اینترنت پرسرعت به تفکیک استان و متغیر دوم، نرخ خانوار با دسترسی به تلفن ثابت به تفکیک استان است. سپس هر کدام از این دو متغیر با متغیر اصلی ما که شاخص توسعه ارتباطات (IDI) است مورد مقایسه قرار قرار داده شده و تحلیل نهایی بر اساس این مقایسه ارائه می‌شود. این مقایسه بیانگر آن است که آیا می‌توان ادعا کرد توسعه ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات بر اساس شاخص‌ اصلی توسعه ارتباطات (IDI) در استان‌های ایران واقعاً نمایا هست و یا خیر.

طبقه‌بندی استان‌ها بر اساس شاخص توسعه ارتباطات و دسترسی به اینترنت پرسرعت

متغیر اول مورد بررسی، میزان دسترسی به اینترنت پرسرعت است که یک شاخص مهم برای بررسی توسعه ارتباطی یک منطقه است. به هر میزان که تعداد بیشتری از مردم در یک استان، دسترسی بیشتری به اینترنت داشته باشند به همان میزان هم می‌توان آنرا به عنوان یک شاخص مهم توسعه‌ ارتباطی در نظر گرفت. در عین حال اگر شاخص کلی و تجمعی توسعه ارتباطات (IDI) در یک استان نسبت به استان‎های دیگر بالاتر باشد اما متغیر مشخصی مانند میزان دسترسی شهروندان به اینترنت پرسرعت نسبت به سایر استان‌ها کمتر باشد، بیانگر آن است که توسعه ارتباطات در استان، لزوما به معنی استفاده بیشتر شهروندان از مزایای ارتباطی یا فن‌آوری اطلاعات نیست؛ به عبارت بهتر این امر ممکن است به دلیل عوامل دیگر مانند صنعتی بودن یا نزدیکی به دریا و وجود گمرک که باعث مبادلات تجاری می‌شود، ایجاد شده باشد.

نمودار زیر شاخص توسعه ارتباطات در ایران را بر حسب استان‌های مختلف در برابر نرخ دسترسی خانوارها در استان به اینترنت پرسرعت طبقه‌بندی کرده است. همانطور که مشخص است استان‌هایی مانند تهران، سمنان، یزد یا اصفهان که شاخص توسعه ارتباطی بالایی دارند و در نمودار پیشین هم در طبقه بالایی توسعه ارتباطی قرار داشتند، از منظر دسترسی به اینترنت پرسرعت هم وضعیت بهتری نسبت به بقیه استان‌ها دارند. در تمام این موارد، شاخص توسعه ارتباطی و دسترسی به اینترنت پرسرعت، در این استان‌ها و البته استان‌هایی مانند فارس، قم، البرز و … از میانگین کشور بیشتر است.

چنین روندی برای استان‌هایی مانند خراسان شمالی و سیستان و بلوچستان هم وجود دارد. یعنی میانگین شخص توسعه ارتباطات و دسترسی به اینترنت پرسرعت در این دو استان از میانگین استان‌های دیگر کمتر است.

اما نکته قابل بحث استان خوزستان است. خوزستان تنها استانی است که شاخص توسعه ارتباطات در آن بیشتر از میانگین کشور و شاخص نرخ دسترسی خانوارها به اینترنت پرسرعت کمتر از میانگین استان‌ها است. به عبارت بهتر شاخص تجمعی توسعه ارتباطات به صورت بالقوه می‌تواند به دلایلی مانند اهمیت صنعت نفت و وجود پالایشگاه و پتروشیمی، عدد بالایی را نشان دهد. اما آنجا که به بررسی استفاده مردم عادی و خانوارها از توسعه ارتباطات بر اساس تک‌شاخص‌هایی مانند نرخ دسترسی به اینترنت پرسرعت می‌رسیم، شاخص توسعه ارتباطات (IDI) لزوما نمایا نیست و نمی‌توان بر اساس آن ادعا کرد که به عنوان مثال وضعیت شهروندان استان خوزستان، از منظر توسعه ارتباطاتی و فن‌آوری اطلاعات مناسب است.

طبقه‌بندی استان‌ها بر اساس شاخص توسعه ارتباطات و دسترسی به تلفن ثابت

متغیر دومی که ما در این تحلیل مورد بررسی قرار دادیم دسترسی به تلفن ثابت است. متغیری که به لحاظ قدمت در مقایسه با اینترنت پرسرعت، احتمالا در سال‌های گذشته و قبل از پیشرفت استفاده از اینترنت، به عنوان یک شاخص مهم ارتباطی در نظر گرفته می‌شد.

نمودار زیر شاخص توسعه ارتباطات در ایران را بر حسب استان‌های مختلف در برابر نرخ دسترسی خانوارها در استان به تلفن ثابت طبقه‌بندی کرده است. تلفن ثابت اگرچه امروز اهمیت خود را تقریبا نسبت به گذشته از دست داده است، اما ما به این دلیل در این طبقه‌بندی آنرا بررسی کردیم تا ببینیم یک شاخص ارتباطی که در گذشته اهمیت داشته، با شاخص تجمعی توسعه ارتباط همگام هست و یا خیر و اگر نیست اثر خود را به صورت نسبی در کدام استان‌ها نشان می‌دهد.

همانطور که در نمودار قابل مشخص است شاخص توسعه ارتباطات در دو استان خوزستان و بوشهر از میانگین کشور بیشتر و نرخ دسترسی خانوارها به تلفن ثابت از میانگین کشور کمتر است. این روند برای استان هرمزگان هم برقرار است. این امر، ادعای بخش پیشین را که شاخص توسعه ارتباطات (IDI)، بیانگر دسترسی شهروندان به مزایای فن‌آوری اطلاعات نیست را دوباره تایید می‌کند. به اضافه اینکه نشان می‌دهد این عدم توازن توسعه ارتباطات در یک استان و عدم دسترسی متوازن شهروندان یک استان به مزایای فن‌آوری اطلاعات به صورت تاریخی رخ داده است.

توضیحات

• در توضیح اینکه چرا شاخص توسعه انسانی در استانی مانند خوزستان نسبتا بالا اما شاخص‌هایی مانند نرخ دسترسی خانوارها به اینترنت پرسرعت یا تلفن ثابت پایین است می‌توان فرضیه‌های مختلفی را بررسی کرد. از جمله اینکه توسعه ارتباطی در این استان‌ به دلیل وجود منابع نفتی و گازی رخ داده، اما اثر آن در زندگی شهروندان نمایان نشده است. این فرض می‌تواند قابل ابطال باشد، اما بررسی ابطال‌پذیری آن در این مقاله بررسی نشده و نیازمند تحقیقات بیشتر است.
• در طبقه‌بندی استان‌ها ما از آنالیز واریانس و آماره F استفاده کردیم. خروجی جداول در فایل گت‌هاب مرتبط با این مقاله قابل دسترسی است.
• همچنین شما می‌توانید فایل خام داده‌ها را که بر اساس استان تهیه شده از همین طریق بدست آورید. آمارهای ارائه‌شده در اینجا بر اساس آخرین به‌روز رسانی‌هایی است که در وب‌سایت‌های وزارت ارتباطات و مرکز آمار ایران ارائه شده‌اند.