سال ۹۷: آغاز روند کاهشی شاخص توسعه انسانی در ایران

شاخص توسعه انسانی برای اولین بار طی بیست سال گذشته در سال ۱۳۹۷ نزولی شده و این روند کاهشی تا سال ۱۴۰۰، ادامه پیدا کرده است. طی این چهار سال، روند کاهشی شاخص توسعه انسانی، در همه استان‌های ایران اتفاق افتاده است. استان تهران بیشترین رقم شاخص توسعه انسانی را در میان سایر استان‌های کشور داراست. سیستان و بلوچستان هم در رتبه آخر قرار دارد. طی بیست سال گذشته شاخص توسعه انسانی در برخی استان‌ها مانند خوزستان، آذربایجان شرقی، قزوین و کرمان، به نسبت، کاهشی بوده است. یعنی فاصله شاخص توسعه انسانی در این استان‌ها نسبت به عدد شاخص توسعه انسانی در کل کشور کم شده است. اینها مهمترین یافته‌های تحقیق ما در مورد بررسی روند شاخص توسعه انسانی در استان‌های ایران طی بیست سال ( سال ۱۳۶۹ تا سال ۱۴۰۰) است.

یکی از مهمترین معیارهای توسعه‌یافته‌گی و موفقیت، شاخصی است تحت عنوان شاخص توسعه انسانی (HDI: Human Development Index)که با سنجش متغیرهای مختلف مانند متغیرهای اقتصادی، آموزشی، بهداشتی، محیط‌زیستی، سیاسی، جنسیتی و موارد مشابه و ترکیب همه این متغیرها با یکدیگر بدست می‌آید. این شاخص یک عدد بین صفر تا یک است و هر میزان که عدد شاخص توسعه انسانی به عدد یک نزدیک‌تر باشد به این معنی است توسعه‌یافته‌گی یا موفقیت بیشتر است.

این شاخص در عین حال روشی است برای مقایسه کشورها و مناطق مختلف با یکدیگر و به خصوص اگر به صورت سری‌های زمانی ارائه شود می‌تواند توصیف و در برخی موارد تبیین خوبی از نحوه و رشد موفقیت در یک کشور یا منطقه نسبت به کشورها و مناطق دیگر باشد. این شاخص می‌تواند به صورت بالقوه از امکانات مالی کشور یا منطقه مورد نظر هم تاثیر بپذیرد. به عنوان مثال، ایران که کشوری نفت‌خیز است به صورت بالقوه می‌تواند از پول نفت برای توسعه آموزشی یا بهداشتی استفاده کند و این امر هم، در افزایش مقدار شاخص توسعه انسانی نمایان خواهد شد. هرچند امکانات مالی یا زیاد بودن منابع طبیعی در یک منطقه، شرط لازم و نه کافی برای بالا بودن یا نبودن شاخص توسعه انسانی است.

در این مقاله برای بررسی و مقایسه استان‌های ایران و چگونگی موفقیت یا عدم موفقیت هر استان در سال‌های مختلف (و نسبت به یکدیگر) از عدد شاخص توسعه انسانی که توسط موسسه گلوبال دیتا لب تهیه شده و ارقام آن از سال ۱۳۶۹ تا سال ۱۴۰۰، به تفکیک استان‌های ایران قابل دسترس است استفاده می‌کنیم. استان‌ها را در رتبه‌های مختلف طبقه‌بندی می‌کنیم و می‌بینیم که آیا در طول زمان رشد شاخص توسعه انسانی در یک استان و یا در استان‌های مختلف نسبت به یکدیگر متوازن هست یا خیر.

شاخص توسعه انسانی در استان‌های ایران و کل کشور– سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۴۰۰

بعد از پایان جنگ ایران و عراق و شروع ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی، در سال ۱۳۶۹، عدد شاخص توسعه انسانی برای کشور ایران در حدود شصت صدم است (۰.۶۰۱). اگر بخواهیم تصویر دقیق‌تری از این عدد داشته باشیم می‌توانیم بگوییم که در همین سال، شاخص توسعه انسانی در دو کشور عربستان سعودی و امارات عربی متحده بیشتر از ایران و به ترتیب برابر با شصت‌وهشت صدم (۰.۶۸) و هفتاد و سه صدم (۰.۷۳) است. در عین حال عدد این شاخص برای ترکیه برابر با ایران و برای عراق که هشت سال در حال جنگ با ایران بود کمتر از ایران است (۰.۵۳). شاخص توسعه انسانی در همین سال برای آمریکا برابر با هشتاد و هفت صدم (۰.۸۷)، برای روسیه (شوروی سابق) برابر با هفتاد و چهار صدم (۰.۷۴)، برای چین برابر با چهل و هشت صدم (۰.۴۸) و برای افغانستان برابر با بیست و هفت صدم (۰.۲۷) است.

عدد شش‌دهم در سال ۱۳۶۹، شاخص توسعه انسانی برای کل کشور را مشخص می‌کند. اما این رقم در استان‌های مختلف با یکدیگر متفاوت است. همانطور که در نمودار پایین نمایان است، کمترین رقم متعلق به استان سیستان و بلوچستان در حدود پنجاه و دو صدم (۰.۵۱۹) و بیشترین عدد توسعه انسانی هم برای استان‌های مازندران و سمنان با شصت و سه صدم (۰.۶۳) است. نکته جالب اینکه در همین سال، شاخص توسعه انسانی در تهران با رقم شصت و یک صدم (۰.۶۱)، پایین‌تر از مازندران، سمنان، اصفهان، بوشهر و قم است.

تهران که در سال ۱۳۶۹، در رتبه ششم توسعه انسانی در میان استان‌های کشور قرار داشت، در سال ۱۴۰۰، با عدد هشتاد و یک صدم (۰.۸۱)، بیشترین شاخص توسعه انسانی را در استان‌های کشور به خودش اختصاص می‌دهد. در سال ۱۳۶۹، میزان شاخص توسعه انسانی در تهران، دو درصد بیشتر از شاخص توسعه انسانی در کل کشور است. این رقم در سال ۱۴۰۰، دو برابر شده است. در این سال شاخص توسعه انسانی در تهران، چهار درصد بیشتر از شاخص توسعه انسانی در کل کشور است.

نکته جالب‌ توجه دیگر در این نمودار کاهش شاخص توسعه انسانی در کل کشور و همچنین در استان‌های ایران، طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰ است که به صورت شیب منفی نمایان است. ما پیش از این در سال‌های ۱۳۸۶ و ۱۳۹۱، با کاهش رشد شاخص توسعه انسانی در کل کشور مواجه بوده‌ایم. اما هرگز در بیست سال گذشته، شاخص توسعه انسانی اینچنین برای کل کشور و همچنین تمام استان‌های کشور نزولی نبوده است.

در نمودار زیر می‌توانید استان‌های مختلف را انتخاب و عدد شاخص توسعه انسانی هر استان را با استان‌های دیگر و همچنین با کل کشور مقایسه کنید. همانطور که در نمودار نشان داده شده است، در طول بیست سال گذشته از سال ۱۳۶۹ تا سال ۱۴۰۰ ، استان‌های سیستان و بلوچستان و کردستان، کمترین میزان شاخص توسعه انسانی را به خودشان اختصاص می‌دهند. تهران که تا اواسط دهه هشتاد، پایین‌تر از استان‌هایی مانند مازندران، سمنان یا بوشهر قرار داشت از اواخر دهه هشتاد از سایر استان‌ها پیشی می‌گیرد و رقم شاخص توسعه انسانی در آن، از استان‌های دیگر ایران بیشتر می‌شود (در این نمودار، عدد شاخص توسعه انسانی تهران و البرز برابر با هم در نظر گرفته شده است).

در نمودار و برای انتخاب استان، یک گزینه کل کشور هم در نظر گرفته شده که با رنگ سبز مشخص است. این عدد، شاخص توسعه انسانی در کشور ایران و در سال مورد نظر است.

طبقه‌بندی استان‌ها بر اساس شاخص توسعه انسانی – مقایسه سال‌های ۱۳۶۹ و ۱۴۰۰

برای اینکه تصویر بهتری از شاخص توسعه انسانی در استان‌های کشور داشته باشیم، سال مبدا در این تحلیل یعنی سال ۱۳۶۹ و سال مقصد که به‌روزترین عدد شاخص توسعه انسانی متناظر با آن را داریم یعنی سال ۱۴۰۰، را با یکدیگر مقایسه و استان‌ها را بر این اساس در چهار گروه طبقه‌بندی می‌کنیم. همانطور که در نمودار زیر مشخص است استان‎‌هایی مانند تهران، بوشهر، اصفهان، سمنان، یزد و خوزستان در طبقه اول قرار دارند. در این استان‌ها، شاخص توسعه انسانی در هر دو سال مورد نظر، بیشتر از متوسط استان‌های کشور است.

در طبقه دوم استان‌هایی مانند آذربایجان شرقی، کرمان، خراسان رضوی و … قرار دارند که در آنها، عدد شاخص توسعه انسانی در مرز حد اطمینان ۹۵ درصد (منطقه هاشور خورده) قرار دارد. یعنی به صورت تقریبی می‌توان گفت که شاخص توسعه انسانی در این استان‌ها در هر دو سال مشخص‌شده،، تقریبا برابر با میانگین استان‌های کشور است.

در طبقه سوم هم استان‌هایی قرار دارند که شاخص توسعه انسانی در آنها در هر دو سال، از میانگین استان‌های کشور کمتر است. اردبیل، آذربایجان غربی و کردستان در این خوشه قرار دارند.

خوشه چهارم هم مرتبط با تک‌استان سیستان و بلوچستان است که در آن، شاخص توسعه انسانی در هر دو سال، از میانگین استان‌های کشور به نسبت استان‌های دیگر به مراتب کمتر است. در هر دو سال مورد نظر، شاخص توسعه انسانی در کل کشور تقریبا، شانزده درصد بیشتر از شاخص توسعه انسانی در سیستان و بلوچستان است.

باید به این نکته هم توجه کنیم میانگین شاخص توسعه انسانیِ استان‌های کشور لزوما برابر با عدد شاخص توسعه انسانی کل کشور نیست. در واقع میانگین شاخص توسعه انسانی استان‌های کشور برابر با جمع شاخص توسعه انسانی در تمام سی و یک استان ایران و تقسیم بر تعداد استان‌هاست که می‌تواند با عدد شاخص توسعه انسانی کل کشور (کشور ایران) متفاوت باشد.

شاخص توسعه انسانی در چهار استان خوزستان، آذربایجان شرقی، قزوین و کرمان در مقایسه با کل کشور – سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۴۰۰

نمودار زیر شاخص توسعه انسانی را در چهار استان خوزستان، آذربایجان شرقی، قزوین و کرمان در مقایسه با کل کشور در طی سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۴۰۰ نشان می‌دهد. این استان‌ها به این دلیل انتخاب شده‌اند که رقم توسعه انسانی در آن‌ها طی زمان نسبت به عدد توسعه انسانی در کل کشور کاهش پیدا کرده است. این کاهش نسبی می‌تواند در کمتر شدن فاصله بین توسعه انسانی در استان و عدد توسعه انسانی در کل کشور باشد و یا اینکه در حالی که در ابتدا، شاخص توسعه انسانی در یک استان بیشتر از کل کشور بوده، در سال‌های مشخصی، این رقم کمتر از کل کشور شده است.

در میان استان‌هایی که در نمودار پیشین (طبقه‌بندی استان‌ها بر اساس شاخص توسعه انسانی – مقایسه سال ۱۳۶۹ و ۱۴۰۰)، در خوشه اول قرار گرفته بودند تنها استانی که رقم شاخص توسعه انسانی در آن به نسبت دیگران و در مقایسه با کل کشور کاهشی است، استان خوزستان است. همانطور که در نمودار مشخص است روند مقایسه‌ای استان خوزستان با کل کشور طی سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۸۶، تقریبا ثابت است. اما از سال ۱۳۸۷، این روند نزولی شده و به خصوص از سال ۱۳۹۱ به بعد در کمتر شدن فاصله شاخص توسعه انسانی در استان خوزستان با عدد شاخص توسعه انسانی در کل کشور نمایان است.

چنین روندی برای سه استان دیگر هم به چشم می‌خورد که در نمودار پیشین در شاخه دوم طبقه‌بندی قرار داشتند. در هر سه استان آذربایجان شرقی، قزوین و کرمان این روندِ نزولی، در نهایت منتج به این می‌شود که شاخص توسعه انسانی آنها که در ابتدا بیشتر از شاخص توسعه انسانی در کل کشور بود به ترتیب در سال‌های ۱۳۸۷، ۱۳۸۹ و ۱۳۸۶، از رقم توسعه انسانی در کل کشور کمتر می‌شود.

درصد تفاوت شاخص توسعه انسانی در هر استان نسبت به رقم شاخص توسعه انسانی در کل کشور –سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۴۰۰

برای اینکه ببینیم در طول بیست سال گذشته، استان‌هایی که عدد شاخص توسعه انسانی در آنها در مقایسه با عدد شاخص در کل کشور بیشتر است، تعداد آنها بیشتر یا کمتر شده است از نمودارهای زیر استفاده می‌کنیم که نسبت شاخص توسعه انسانی را در هر استان با رقم شاخص در کل کشور در طول بیست سال گذشته مشخص می‌کند. این نمودارها نشان می‌دهند که شاخص توسعه انسانی در هر استان نسبت به رقم شاخص انسانی در کل کشور طی  سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۴۰۰ چگونه و تغییرات آن به چه میزان بوده است.

به عنوان مثال عدد شاخص توسعه انسانی در استان آذربایجان شرقی در سال ۱۳۶۹، یک درصد از رقم شاخص توسعه انسانی در کل کشور بیشتر بوده است. در حالی که این رقم (شاخص توسعه انسانی در استان آذربایجان شرقی) در سال ۱۳۸۸، حدود یک درصد کمتر از رقم شاخص توسعه انسانی کل کشور در همین سال است. در نمودار، مواردی که با علامت سبز مشخص شده‌اند بیانگر این هستند که شاخص توسعه انسانی استان، بالاتر از رقم شاخص توسعه انسانی در کل کشور است. عکس این مورد برای مواردی که با رنگ نارنجی مشخص شده‌اند صادق است.

همانطور که در نمودار مشخص است از اواسط دهه هشتاد شمسی، شاخص توسعه انسانی در استان‌هایی مانند آذربایجان شرقی، چهارمحال و بختیاری، قزوین، کرمان، کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان و مرکزی، در مقایسه با رقم شاخص در کل کشور نزولی می‌شود. یعنی استان‌هایی که در آنها شاخص توسعه انسانی از رقم شاخص توسعه انسانی کل کشور کمتر است، تعداد این استان‌ها، بیشتر شده است. به عبارت بهتر، افزایش شاخص توسعه انسانی در استان‌هایی مانند تهران یا اصفهان و اثر آنها بر شاخص توسعه انسانی کل کشور، همزمان با کاهش نسبی رقم شاخص توسعه انسانی در تعداد بیشتری از استان‌های ایران نمایان می‌گردد.

برخی از استان‌ها هم هستند که در تمام این بیست سال، شاخص توسعه انسانی در آنها به صورت مداوم، از رقم شاخص توسعه انسانی کل کشور کمتر بوده است. از جمله آنها، آذربایجان غربی، خراسان شمالی و جنوبی، سیستان و بلوچستان و کردستان هستند.

متوسط شاخص توسعه انسانی در استان‌های ایران در دولت‌های مختلف

برای توصیف عملکرد دولت‌های مختلف در ایران از منظر شاخص توسعه انسانی، متوسط این شاخص را در طول یک دوره هشت ساله در چهار دولت هاشمی (۶۹ تا ۷۶)، خاتمی (۷۷ تا ۸۴)، احمدی‌نژاد (۸۵ تا ۹۲) و روحانی (۹۳ تا ۱۴۰۰) مورد بررسی قرار می‌دهیم. همانطور که در نمودار مشخص است در تمام این سال‌ها، متوسط شاخص توسعه انسانی در استان سیستان و بلوچستان از تمام استان‌های دیگر کمتر است. در نمودار مربعی، هر مربع بیانگر یک استان در چهار دوره زمانی متفاوت (دولت‌های هاشمی، خاتمی، احمدی‌نژاد و روحانی) است که عدد متوسط شاخص توسعه انسانی (هشت ساله) در میله افقی نمایش داده می‌شود.

نمودار خطی پایین هم رقم متوسط شاخص توسعه انسانی در استان‌های کشور را در این چهار دوره زمانی نمایش می‌دهد. با انتخاب هر استان و مقایسه آن با استان‌های دیگر و همچنین رقم شاخص توسعه انسانی در کل کشور، می‌توان درک بهتری از عملکرد دولت‌های مختلف در خصوص هر استان در یک دوره هشت ساله بدست آورد. به عنوان مثال همانطور که در نمودار مشخص است، رشد متوسط هشت ساله شاخص توسعه انسانی در تهران نسبت به کل کشور، در سال‌های ۷۶ تا ۸۴، تقریبا همانند دوره هشت‌ساله قبل از آن است. اما شیب آن از سال ۸۵ به بعد افزایش می‌یابد.

برای استان خوزستان، در طی دو دوره اول تغییر خاصی مشاهده نمی‌شود، اما به ناگهان از سال ۸۵ با یک روند کاهشی در متوسط شاخص توسعه انسانی رو‌به‌رو هستیم و این روند طی سال‌های ۹۲ به بعد هم تشدید می‌گردد.

استان سیستان و بلوچستان هم بدون تغییر معنی‌داری، در تمام طول این دوره‌های زمانی، کمترین میزان متوسط شاخص توسعه انسانی را به خودش اختصاص داده است.

توضیحات

• عدد شاخص توسعه انسانی که در این مقاله مورد استناد قرار گرفته بر اساس داده‌هایی است که توسط موسسه گلوبال دیتا لب تهیه شده و ارقام آن از سال ۱۳۶۹ تا سال ۱۴۰۰، به تفکیک استان‌های ایران قابل دسترس است. برای اطمینان بیشتر، عدد شاخص توسعه انسانی در کل کشور (ایران) با رقمی که توسط بانک جهانی مورد استفاده قرار می‌گیرد راستایی‌آزمایی و درستی آن تایید شده است.
• عدد شاخص توسعه انسانی در استان‌های تهران و البرز برابر با یکدیگر مورد محاسبه قرار گرفته است.
• در طبقه‌بندی استان‌ها ما از آنالیز واریانس و آماره F استفاده کردیم. خروجی جداول در فایل گت‌هاب مرتبط با این مقاله قابل دسترسی است.
• همچنین شما می‌توانید فایل خام داده‌ها را نیز از طریق فایل گت‌هاب مرتبط با این مقاله بدست آورید.